Hiperlipidemitë janë klasifikuar sipas Fredrickson-it, klasifikim ky që bazohet në llojin e rritjes së lipideve dhe lipoproteinave. Një klasifikim më i thjeshtë është ndarja e hiperlipidemive në primare dhe sekondare.
Dr. Shpresa Huruglica
Specialiste e Biokimisë klinike
Laboratori mjekësor “Shpresa”, Gjilan
Qendra diagnostike dhe terapeutike “Fati im”, Prishtinë
tel: 044/413-928
Çfarë janë hiperlipidemitë primare dhe ato sekondare?
Hiperlipidemitë primare apo të njohura ndryshe si familjare quhen të gjitha çrregullimet e metabolizmit të lipideve që vijnë nga defekte gjenetike, gjegjësisht mutacione gjenetike të vetme apo të shumta. Këto defekte rezultojnë me rritje të prodhimit apo rënie të pastrimit (zvogëlimit) të kolesterolit, triglicerideve apo të dyjave së bashku. Shkak tjetër i hiperlipidemive mund të jetë edhe prodhimi i pakët apo katabolizmi i rritur i HDL-kolesterolit. Trashëgohen në mënyrë autosomale dominante apo recesive dhe mund të shfaqen në formën heterozigote (atëherë kur pacienti bartë një gjen normal dhe një patologjik) dhe homozygote (pacienti bartë dy gjenet defektoze).
Hiperlipidemitë primare ndryshe njihen edhe si:
* Hiperkolesterolemia familjare
* Hipertrigliceridemia familjare dhe
* Hiperlipidemitë familjare të kombinuara
Hiperkolesterolemitë primare
Defektet gjenetike të LDL receptorëve – pra të receptorëve të lipoproteinës me densitet të ulët (LDL-low density lipoprotein), të cilët janë përgjegjës për kapjen dhe largimin e LDL-kolesterolit nga qarkullimi i gjakut. Karakerizohet me rritje të koncentrimit të kolesterit total dhe LDL-kolesterolit, depozitim të kolesterolit në lëkure, tendinë dhe mure të enëve të gjakut-arterieve. Trashëgohet në mënyre autosomale dominante dhe paraqitet në formën heterozigote që haset më shpesh 1 në 500 banorë dhe homozigote që është më e rrallë 1 në 1 milion banorë.
Në formën heterozigote numri i LDL-receptorëve është i reduktuar deri në 50% dhe mesatarja e LDL-kolesterolit në femijë dhe të rritur zakonisht është 2-3 herë mbi vlerat normale të moshës. Ksantomat tendinoze dhe ksantelazma zhvillohen pas dekadës së dytë të jetës.
Në formën homozigote LDL-receptorët pothuajse mungojnë dhe vlerat e LDL-kolesterolit janë të rritura 4-6 here mbi vlerat normale të moshës. Ksantomat tendinoze, ksantelazmat dhe komlikacionet arteriosklerotike fillojne të zhvillohen qysh në fëmijerinë e hershme dhe vdekja nga infarkti i miokardit zakonisht ndodhë para mbarimit të dekadës së dytë apo tretë të jetës.
Në të dy format homo dhe heterozigote apoproteina B100 është e rritur në proporcion me LDL-kolesterolin, trigliceridet janë normale apo lehtësisht të rritura, HDL-kolesteroli lehtësisht i ulur.
Fig. 1 Ksantoma tendinoze, depozitim i lipideve në tendine
Defekti familjar i apoproteinës B100 – karakterizohet me ulje të afinitetit për LDL receptorë duke shkaktuar rritje të koncentrimit të LDL-kolesterolit. Këta pacientë kanë incidencë të rritur për sëmundje kardio-vaskulare. Koncentrimi i triglicerideve dhe kolesterolit total është normal.
Hipoalfalipoproteinemia familjare – karakterizohet me koncentrim normal të lipideve dhe LDL-kolesterolit dhe reduktim të HDL-kolesterolit (alfa lipoproteinës). Edhepse etiologjia është akoma e panjohur supozohet se ky çrregullim është pasojë e uljes së sintezës apo rritjes së katabolizmit të HDL-kolesterolit ose apoproteinës AI. Megjithëse pacientët me këtë çrregullim nuk paraqesin ndonjë shenjë klinike, ata kanë incidencë të rritur për sëmundje kardio-vaskulare.
Defekti në sintezë të apoproteinës AI (Apo AI) – në formën homozigote gjenden vetëm gjurmë të HDL-kolesterolit në qarkullim ndërsa apoproteina AI është e padektueshme. Këta pacientë kanë hije-turbullime korneale dhe rrezik të rritur për sëmundje kardio-vaskulare të parakohshme.
Heterozigotët nuk tregojnë ndonjë shenjë klinike por kanë më pak se gjysmën e koncentrimit normal të HDL-kolesterolit dhe Apo AI.
Defekti ne katabolizmin e apoproteines AI – e njohur si sëmundja Tangier karakterizohet me reduktim të theksuar të HDL-kolesterolit si rezultat i katabolizmit të rritur të tij.
Në formën homozigote koncentrimi i HDL-kolesterolit dhe apoproteinës AI është pothuajse zero ndërsa Apo AII më e ulët për 10%. Heterozigotët karakterizohen me gjysmën e koncentrimit normal të HDL-kolesterolit, apoproteinës AI dhe AII. Janë karakteristikë 3 shenja klinike madhore: tonsilla hiperplastike ngjyrë portokalli, splenomegalia dhe neuropatia periferike, ndërkaq më rrallë e pranishme është hepatomegalia dhe perde-turbullimi korneal. Këta pacientë kanë incidencë të rritur për sëmundje kardio-vaskulare.
Fig. 2 dhe 3 Ksantelazma palpebrale, depozitim i lipideve në palpebrat e sipërme dhe të poshtme.
Hipertrigliceridemitë primare
Deficiti i enzimës lipoprotein lipazë (LPL) – liporotein lipaza është një enzimë esenciale në hidrolizën-zbërthimin e triglicerideve dhe shndërrimin e hilomikroneve të pasura me trigliceride në hilomikrone të mbetura-remnant. Kështu që në mungesë të kësaj enzime vie deri te rritja e koncentrimit të triglicerideve dhe hilomkroneve. Poashtu, rritja e koncentrimit të hilomikroneve dhe triglicerideve mund të vie edhe si pasojë e deficitit apo defektit të apoproteinës CII që njihet si aktivizuese e enzimës Lipiprotein Lipazë. Çrregullimi është i pranishëm në fëmijëri dhe manifestohet me atake të përsëritura të dhimbjeve abdominale dhe pankreatitit. Ksantoma eruptive janë prezente kur koncentimi i triglicerideve kalon 22.6 mmol/l. Sikurse te defiqienca e LPL edhe pacientët me defiqiencë të Apo CII nuk janë të predispozuar për sëmundje kardio-vaskulare. Trashëgohen në mënyrë autosomale recesive dhe janë të rralla.
Hipertrigliceridemia endogjene – karakterizohet me rritje të moderuar të koncentrimit të triglicerideve si pasojë e prodhimit të shtuar të lipoproteinës me densitet shumë të ulët të njohur si VLDL (very-low density lipoprotein), të pasur me trigliceride. Te këta pacientë përqëndrimi i kolesterolit të përmbajtur në VLDL është i rritur, mirëpo shndërrimi në qarkullimin e gjakut i VLDL në LDL është normal ndërsa HDL-kolesteroli është i ulur. Prandaj këta pacientë shpeshherë kanë predispozitë për sëmundje kardio-vaskulare.
Hiperlipidemia tipi V– karakterizohet me rritje të VLDL dhe hilomikroneve. Megjithëse etiologjia është akoma e panjohur ky çrregullim mendohet të shkaktohet nga rritja e prodhimit apo ulja e katabolizmit të VLDL apo kombinimi i të dyjave. Aktiviteti i ezimës LPL është normal apo lehtësisht i ulur, koncentrimi i apoproteinës CII është normal. Shenjat klinike janë ksantoma eruptive, lipemia retinale, pankreatiti, toleranca e dëmtuar e glukozës me hiperinsulinemi. Nuk janë vërejtur komplikacione të hershme kardio-vaskulare.
Fig. 4. Pamja e arteries normale dhe asaj të ngushtuar nga pllakat arteriosklerotike
Hiperlipidemitë e kombinuara
Disbetalipoproteinemia – është sëmundje trashëguese autosomale recesive e defektit të gjenit të apoproteinës E (apo E2), e cila është përgjegjëse për metabolizmin normal të hilomikroneve dhe VLDL sepse mundëson lidhjen e hilomikroneve remnant-të mbetura dhe lipoproteinës me densitet të ndërmjetëm IDL për receptorët specifikë në mëlqi (apo E-receptorët). Karakterizohet me depozitime eksravaskulare të kolesterolit në lëkurë, ku më të shpeshta këtu janë ksantomat e plikave palmare të duarve e më rrallë takohen ksantelazmat, harku korneal. Komplikacionet kardiovaskulare hasen në 30-50% të këtyre pacientëve dhe atë kryesisht në ekstremitetet e poshtme. Përqendrimi i kolesterolit dhe triglicerideve është i rritur në vlera të barabarta, ndërsa LDL dhe HDL-kolesteroli janë të ulura se normalisht.
Hiperlipidemia familjare e kombinuar – është një nga çrregullimet gjenetike më të shpeshta që haset përafërsisht 1 në 200 banorë dhe është më e shpeshtë te burrat se te gratë. Trashëgohet në mënyrë autosomale dominante. Mekanizmi akoma nuk është sqaruar, megjithatë mendohet të jenë defekte të shumta që qojne në rritjen e kombinuar të kolesterolit dhe triglicerideve. Karakterizohet me rritje të kolesterolit total, triglicerideve, VLDL dhe LDL kolesterolit, ndërsa përqendrimi i HDL kolesterolit është i ulur lehtësisht. Incidenca për sëmundje kardiovaskulare të hershme është e shpeshtë.
Hiperlipidemitë sekondare
Hiperlipidemitë sekondare janë hiperlipidemitë më të shpeshta në adulë. Këtu çrregullimi i metabolizmit të lipideve vie si pasojë e jetës sedentare, marrjës së tepërt të ushqimeve të pasura me acide yndyrore të ngopura (saturuara) dhe ac.yndyrore trans, kolesterol apo si pasojë e ndonjë sëmundjeje tjetër primare (diabet, hipotireozë, sindrome nefrotike, sëmundje të mëlqisë etj).
Aktiviteti fizik – jeta sedentare apo ndryshe me aktivitet të pakët fizik rritë rrezikun për sëmundje kardiovaskulare. Aktiviteti fizik i rregullt duke përfshirë vrapimin apo edhe ecjen për një kohë të gjatë dhe ushtrimet e ndryshme gjimnastikore përveç përparësive që kanë në sistemin kardio-vaskular kanë edhe një efekt të moderuar në reduktimin e triglicerideve dhe kolesterolit total dhe rritjen e përqendrimit të HDL-kolesterolit.
Fig. 5
Mënyra e të ushqyerit – apo ndryshe shprehia e të ushqyerit ka rëndësi të veçantë në ruajtjen e shëndetit. Marrja e pakontrolluar e ushqimit të pasur me acide yndyrore të ngopura, ac.yndyrore trans dhe kolesterol rritë rrezikun për sëmundje kardiovaskulare. Prandaj për t’iu shmangur këtij rreziku duhet bërë zëvendësimi i ushqimeve të pasura me lipide (mishi, buteri, djathi, qumështi etj.) me ato sa më të varfra (peshku, drithërat, perimet dhe pemët).
Gjithashtu ka shumë rëndësi zgjedhja e llojit të yndyrës së marrë. Duhet zëvendësuar sa më shume ushqimet e pasura me acide yndyrore trans dhe ato të ngopura (saturuara) me acide yndyrore të pa ngopura (monounsaturated dhe polyunsaturated) .
Obeziteti – rritja e masës dhjamore shoqëruar me ulje të ndjeshmërisë së insulinës te obeziteti ka efekte të shumta në metabolizmin e lipideve. Ac.yndyrore të liruara nga indi dhjamor ri-esterifikohen në mëlqi duke formuar trigliceride dhe kalojne në qarkullim në formë te VLDL. Gjithashtu dieta e pasur me sheqerna te thjeshta nxitë prodhimin hepatik të VLDL duke rritur VLDL dhe LDL-kolesterolit. HDL-kolesteroli ka tendencë të jetë i ulur. Humbja e peshës shpesh shoqërohet me reduktim të LDL-kolesterolit dhe rritje të HDL-kolesterolit.
Diabeti mellitus – tip. I i kontrolluar mirë në përgjithësi rrallë shoqërohet me hiperlipidemi me përjashtim të ketoacidozës diabetike që shpesh shoqërohet me hipertrigliceridemi për shkak të lirimi të rritur të ac.yndyrore nga indi dhjamor.
Pacientët me diabet mellitus Tip II kanë çrregullim të metabolizmit të lipideve përkundër kontrollës së mirë të glikemisë. Këtu përqendrimi i lartë i insulinës dhe rezistenca e rritur ndaj saj kanë efekte të shumta në metabolizmin e lipideve si: ulje të aktivitetit të enzimës LPL-dhe si rezultat reduktim të katabolizmit të hilomikroneve dhe VLDL, rritje e lirimit te ac yndyrore nga indi dhjamor, rritje e sintezës së ac.yndyrore në mëlçi, rritje të prodhimit të VLDL në mëlçi.
Të gjitha këto rezultojnë me rritje të Triglicerideve dhe LDL-kolesterolit dhe ulje të HDL-kolesterolit.
Sëmundjet e mëlçisë dhe rrugëve biliare – Hepatiti, përdorimi i barnave dhe konsumimi i alkoolit shpesh shoqërohen me rritje të sintezës së VLDL dhe hiper-trigliceridemi të moderuar. Hepatitet fulminate dhe dëmtimet e rënda të mëlçisë shoqërohen me ulje të theksuar të kolesterolit dhe triglicerideve për shkak të sintezës së reduktuar në mëlçi të lipoproteinave. Bllokimi i rrugëve biliare apo ndryshe e njohur si kolestazë, qoftë intra apo ekstra hepatike shoqërohet me hiperkolesterolemi e cila shpesh mund të jetë e theksuar. Acidet biliare sintetizohen në mëlçi nga kolesteroli, kështu që në rastet e kolestazës acidet biliare rikthehen në qarkullim, frenojnë sintezën e acideve biliare nga kolesteroli dhe njëkosisht rrisin përqëndrimin e kolesterolit. Në kolestaze kolesteroli i lire lidhet-bashkohet me fosfolipide dhe sekretohen në qarkullim si grimca lamelare të quajtura Lp(x). Këto grimca grumbullohen në lëkurë duke shkaktuar ksantoma palmare dhe eruptive.
Hipotireoza – apo ulja e hormoneve te gjëndrës tiroide shoqërohet me rritje të përqendrimit të LDL-kolesterolit si pasojë e reduktimit të LDL-receptorëve në mëlçi dhe zvogëlimit apo uljes së shndërrimit të kolesterolit në acide biliare. Pacientët me hipotireozë mund të kenë gjithashtu edhe rritje të IDL dhe hipertrigliceridemi të moderuar si pasoj e uljes së aktiviteti të LPL.
Sindroma Nefrotike – shoqërohet me hiperlipidemi e cila zakonishte është e përzier por mund të jetë edhe e izoluar, hiper kolesterolemi apo hiper trigliceridemi. Në Sindromën Nefrotike hiperlipidemia shfaqet si pasojë e prodhimit të shtuar nga mëlqia apo zvogëlimit të zberthimit të VLDL me rritje të prodhimit të LDL. Lipoliza e triglicerideve dhe lipoproteinave remnant është e reduktuar. Këta pacientët duhet trajtuar për shkak të rrezikut të madh të sëmundje K-V.
Insuficienca renale kronike – këtu rritja e rezistencës periferike ndaj Insulines shoqërohet me sintezë të shtuar të VLDL-hepatike. HDL- ka tendencë te jetë i ulur.
Alkooli – konsumimi i rregullt i alkoolit rritë përqendrimin e triglicerideve duke stimuluar sintezën dhe më pas sekretimin e VLDL në mëlçi. Shpeshherë te këta pacientë haset edhe një rritje e lehtë apo e moderuar e HDL-kolesterolit.
Estrogjeni – Marrja e estrogjenit shoqërohet me rritje të sintezës së VLDL dhe
HDL-kolesterolit. Prandaj duhet kontrolluar përqendrimin e triglicerideve kur fillohet terapi me estrogjen dhe sidomos rastet që trajtohen për një kohë të gjatë.
Çrregullimi i depove të glikogjenit apo Sëmundja von Gierke’sështë shkak tjetër i hiperlipidemive sekondare. Shkaktohet nga defekti i enzimës glukozë-6- fosfatazë, enzimë në rregullimin e përqendrimit të glukozës në qarkullim. Në pamundësi të mobilizimit të glukozës në mëlqi gjatë dhe pas ushqyerjes rezulton me hiperinsulinemi dhe lirim të ac.të lira yndyrore nga indi dhjamor. Sinteza e ac.ynd.në mëlqi është gjithashtu e rritur duke rezultuar ne akumulim të lipideve në mëlçi dhe rritje të VLDL. Në këtë sëmundje hiperlipidemia mund të jetë shumë e ashpër por që i përgjigjet trajtimit themelor të sëmundjes.
Sindroma Cushing – shoqërohet me rritje të VLDL, triglicerideve dhe rritje të lehtë të LDL-kolesterolit.
Barnat – ekzistojnë një numër i barnave, përdorimi i të cilave shoqërohet me rritje të përqendrimit të lipideve. Ato janë: estrogjeni, B-bllokuesit, diuretikët, kortikosteroidet, karbamazepina etj.
Fshati Zagraçan 