Nga Enciklopedia e Lirë
Lufta e Parë Botërore apo Lufta e Madhe ishte lufta që përfshiu pothuajse gjithë botën, nga viti 1914 deri në vitin 1918. Kjo luftë e paparë ndonjëherë në historinë e njerëzimit i kushtoi atij humbjen e mbi nëntë milionë njerëzve. “Lufta e Madhe” përfshiu gjashtë kontinentet e banuara të lëmshit tokësor: Evropën, Azinë, Afrikën, Amerikën e Jugut, Amerikën e Veriut dhe Australinë.
Lufta e I Botërore nisi me vrasjen e kryedukës Franc Ferdinandit, trashëgimtarit të tronit të Perandorisë Austro-Hungareze në Sarajevë të Bosnjës nga kombëtaristi serbo-boshnjak Gavril Princip me 28 qershor 1914.
Në këtë konflikt mbarëbotëror të armatosur u përballuan dy fuqi të mëdha: Perandoritë qendrore (Perandoria gjermanike dhe Perandoria Austro-Hungareze) dhe nga ana tjetër Pakti i Trefishtë (me Mbretëritë e Bashkuara, Francën, dhe Rusinë). Lufta e Madhe filloi me 4 gusht 1914 dhe përfundoi më 11 nëntor 1918 me fitoren e Paktit të Trefishtë.
Lufta shkaktoi shpërbërjen e katër perandorive: Perandorisë Austro-Hungareze, Prusisë, Perandorisë Osmane dhe Rusisë. Gjermania humbi perandoritë koloniale dhe shtetet evropiane të Çekosllovakisë, Estonisë, Finlandës, Letonisë, Lituanisë, Polonisë dhe Jugosllavisë fituan pamvarësinë.
Lufta e I Botërore shënoi mbarimin e rendit botëror që u vendos pas Luftërave Napoleoniane, dhe ishte një shkaktare e rëndësishme për shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore.
Shkaku kryesor i shpërthimit të Luftës I Botërore ishte përplasja e interesave dhe ashpërsimi i rivaliteteve në mes të dy aleancave ushtarake: Bllokut Qendror dhe Antantës.
Shkaqet e luftës së 1 Botërore ishin të shumëllojshme.Britania e Madhe dhe Franca humbën parësin ekonomike dhe ushtarake, kurse vendi i tyre ishte marrë nga forcat e reja ushtarako-ekonomike SHBA , Gjermani dhe Japonia.Ky ekulibër i ri ushtarako-ekonomik, këmbëngulja për ndarje të re të botës në zona per ndikim, ndarja e re koloniale, dëshira për sigurim të tregjeve të reja dhe lëndë të parë- e gjitha kjo e komplikoi seriozisht jetën politike ndërkombëtare dhe krizat politike bëheshin gjithnjë me te shpeshta dhe më të rrezikshme.Rivaliteti midis fuqive të mëdha u theksua në Evropë,Azi dhe Afrikë. Për arritjen më të mirë të qëllimeve të tyre, fuqitë e mëdha evropiane formuan dy blloqe të luftarako-politike ANTANTEN dhe FORCAT QENDRORE
Ne Janar 1916 te vena midis dy fronteve nga forcat ushtarake Austro-Hungareze dhe Bullgare, forcat serbe dhe malazeze u terhoqen drej jugut te Shqiperise per ne territorin grek, nga ku u vendosen ne ishullin e Korfuzit. Austro-Hungarezet u shtrine deri ne vijen Vjose-Berat-Pogradec. Ne zonen e Fierit perparimi i tyre u ndal ne brigjet e lumit Vjose, ku u vendos edhe vija e frontit me italianet, qe ndodheshin matane lumit ne zonen e Vlores. Ne qytetin e Fierit dhe krahinen e tij1 ashtu si ne te gjithe territorin shqiptar te pushtuar prej tyre autoritetet austro-hungareze ngriten flamurin shqiptar, hapen shkollat shqipe, organizuan administraten me nepunes shqiptare, por nen kontrollin e tyre ushtarak. Nga ana tjeter ata filluan rekrutimin e popullsise ne trupat e tyre ushtarake, per qellimet e luftes me italianet. Meqenese vija e frontit kalonte pergjate lumit Vlose, Fieri zuri nje vend te rendesishem ne perqendrimin e forcave austro-hungareze. Ne te gjithe zonen e tij u vendosen posta ushtarake per te ruajtur rendin dhe qetesine pergjate prapavijave te frontit ne te cilin beheshin luftime sporadike. Per te furnizuar trupat ushtarake u bene mjaft rekuizime te gjese se gjalle dhe prodhimeve bujqesore ne te gjithe krahinen. Gjithashtu u mobilizua me force edhe nje pjese e popullsise per ndertimin e veprave ushtarake. Keto veprime shkaktuan pakenaqesi dhe zemerim ne radhet e popullsise, te cilat u shoqeruan edhe me goditje spontane me arme kunder ushtrise Austro-Hungareze. Ketyre reagimeve trupat pushtuese iu pergjigjen me raprezalje dhe djegie te shtepive te atyre njerezve qe iu kunderviheshin dhe rebeloheshin ndaj tyre. Austro-hungarezet treguan nje interes te veçante ne fushen e studimit te kultures se popullit shqiptar duke sjelle nga Vjena shkencetare te ndryshem qe bene studime ne fushat e historise, arkeologjise, gjeologjise e etnografise etj. Ne vitet 1916 – 1918 nje repart i veçante ushtarak i kryesuar nga arkeologu Kamilo Prashniker, kreu germime arkeologjike ne Apoloni, Bylis, Klos, Ballsh dhe Margelliç.
Ne Ballsh ai zbuloi mbishkrimin e dyfishte mbi kristianizimin e bullgareve dhe epitafin e varrit te kryqtarit norman. Ne rrenojat e bazilikes ai gjeti nje nga mbishkrimet per ndertimet e bera ne Bylis nga Perandori Justinian si dhe beri zbulime te tjera. Te gjitha rezultatet e germimeve dhe studimeve te tij Prashnikeri i permblodhi ne librin “Muzakia und Malakastra” (Myzeqeja dhe Mallakastra) te cilin e botoi ne Vjene ne vitin 1922. Ne germimet qe kreu ne qytetin1 antik te Apolonise grupi i Prashnikerit iu nenshtrua goditjeve te artilerise italiane qe nga vija e frontit te luftimeve pertej Vjoses. Duke patur rezultate te kufizuara ai u kujdes per te grumbulluar objekte arkeologjike qe u grabiten nga muret e kishave dhe manastireve te zones2.
Viktima te kesaj veprimtarie u bene rrenojat antike te Apolonise, Bylisit, Klosit, Margelliçit, Ballshit dhe kishat ortodokse te Gradishtes, Libofshes, Petoves, Havaleasit, Kurjanit, Hoxhares, Ardenices, Kolkondasit dhe shkolla femerore e Fierit. Kesaj brabitjeje te bere iu kundervune tre patriote te mobilizuar ne ushtrine austrohungareze. Me ndjenjen e mbrojtjes se vlerave qe i perkisnin kultures kombetare ata u perpoqen te ndalnin kete grabitje, por nuk ia arriten ketij qellimi. Ne Gusht te vitit 1916 komanda austriake arrestoi Kamber Benjen, Izet Manastirin dhe Abaz Taushanin nen akuzen e tradhetise dhe i pushkatoi.
Kjo ishte “fatura” qe pagoi populli i treves se Fierit gjate viteve te luftes se I-re Boterore. Ne vitin 1918 edhe Fieri ashtu si gjithe shqiperia nisi e perjetonte traumat e krizes ekonomike e cila u shoqerua me: zi buke, semundje epidemike, zhvleresim te monedhes (korones austriake) dhe pasigurine per te nesermen
Fshati Zagraçan 